Doula Hizmetleri:
Bir Sağlık Hizmeti Değildir.
Sosyal Bir Tamamlayıcı Destek Modelidir.
Op. Dr. Hakan Çoker
Bu makalede, doula hizmetlerinin niteliği tartışılarak, bu hizmetlerin yasal, mesleki ve işlevsel açıdan bir “sağlık hizmeti” kapsamında değerlendirilmemesi gerektiği ortaya konulmaktadır. Doulaların sunduğu destek; tıbbi müdahale içermeyen, rehberlik, moral desteği, fiziksel konfor sağlama ve bilgilendirme temelli bir hizmettir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), Amerikan Jinekoloji ve Obstetrik Derneği (ACOG), Uluslararası Jinekoloji ve Obstetrik Federasyonu'nun (FIGO) ve diğer uluslararası sağlık kuruluşlarının tanımlarına dayanarak, doula hizmetinin sağlık hizmeti değil, tamamlayıcı bir destek faaliyeti olduğu ispatlanmaktadır.
Kadınların doğum sürecindeki deneyimleri, sadece tıbbi sonuçlar açısından değil, aynı zamanda psikolojik ve sosyal etkileri bakımından da büyük öneme sahiptir. Dünya genelinde yapılan çok sayıda çalışma, doğum sırasında sürekli bir destekçinin bulunmasının anne ve bebek sağlığı açısından olumlu etkileri olduğunu ortaya koymuştur. Bu destekçilerin başında gelen “doula” kavramı, doğuma eşlik eden, kadına duygusal, fiziksel ve bilgilendirici destek sağlayan kişi olarak tanımlanır.
Son yıllarda doğuma hazırlık ve doğum sürecine destek hizmetlerinin önemi artmış, bu bağlamda doula kavramı sağlık camiası ve toplumda daha görünür hale gelmiştir. Ancak bazı sağlık otoriteleri, doulaların sunduğu hizmetleri yanlış şekilde “sağlık hizmeti” kapsamına alarak, doulaların çalışmalarını kısıtlayıcı girişimlerde bulunmaktadır. Bu çalışma, doulaların görev tanımı ve uygulamalarının hukuki ve etik zeminde bir sağlık hizmeti olarak değerlendirilemeyeceğini göstermeyi amaçlamaktadır.
Doula; doğum öncesi, doğum anı ve doğum sonrası süreçte kadınlara duygusal, fiziksel ve bilgilendirici destek veren eğitimli kişidir. Doulalar:
- Tıbbi teşhis koymaz,
- Tıbbi müdahale yapmaz,
- Doğumu yönetmez,
- İlaç vermez veya herhangi bir medikal karar almaz.
Kaynak: DONA International, “What is a Doula?” (https://www.dona.org/what-is-a-doula/)
Doulaların sunduğu hizmetler genellikle şunları kapsar:
- Doğuma hazırlıkta ve doğumda bir yoldaş olma,
- Nefes teknikleri ve gevşeme yöntemleri konusunda yardımcı olma,
- Masaj, pozisyon önerileri ve hareket konusunda fiziksel konfor sağlama,
- Gebenin duş almasına veya rahatlatıcı ortamda bulunmasına destek,
- Gebeyi duygusal olarak motive etme, moral ve güven sağlama,
-Gebenin kişisel ihtiyaçlarına yardım,
- Partneri veya aile bireylerini bilgilendirme.
Bu uygulamaların hiçbirinde sağlık hizmeti unsuru olan “tanı koyma”, “tedavi etme”, “müdahale etme” gibi eylemler yoktur.
- Dünya Sağlık Örgütü (WHO) doulayı “doğum destekçisi” olarak tanımlar ve tıbbi profesyonellerin yanında tamamlayıcı bir unsur olarak kabul eder, ancak sağlık hizmeti sağlayıcısı olarak sınıflandırmaz.
- ACOG (American College of Obstetricians and Gynecologists) 2017 yılında yayınladığı bildiride, doulaların doğum sürecine olumlu katkılar sunduğunu ancak “sağlık çalışanı” olmadığını açıkça belirtmiştir.
- FIGO, doğumda sürekli destekçi varlığını kadın hakları, etik bakım ve pozitif doğum deneyiminin ayrılmaz bir parçası olarak tanımlar. Bu bağlamda, doulaların sunduğu hizmetlerin sağlık hizmeti değil, tamamlayıcı psikososyal destek olarak değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. 2021 yılında yayımladığı “Saygılı Doğum Bakımı için Etik Çerçeve” başlıklı belgesinde, doğumda kadınların fiziksel güvenliklerinin yanı sıra psikolojik esenliklerinin de korunması gerektiği belirtilmiştir. Bu çerçevede, doğumda kadının yanında sürekli bir destekçinin bulunması, hem etik bir hak hem de kaliteli bakımın temel bileşenlerinden biri olarak değerlendirilmiştir:
“Kadınların doğum sırasında yalnız bırakılmaması ve kendi seçtikleri bir kişinin sürekli desteğiyle süreci geçirmeleri, saygılı doğum bakımının bir gereğidir.”
(FIGO, 2021. Ethical Framework for Respectful Maternity Care)
FIGO’nun 2021 yılında yayımladığı “Childbirth: A Bill of Rights” (Doğum: Bir Haklar Bildirgesi) adlı bildiride, her kadının doğum sırasında kendi seçtiği bir destekçiyle birlikte olma hakkı bulunduğu açıkça belirtilmiştir. Bildiride bu hak, kadının psikolojik güvende hissetmesi, mahremiyetinin korunması ve travmasız bir doğum deneyimi yaşaması ile ilişkilendirilmiştir:
“Her bireyin doğum sırasında, seçtiği bir destekçiyle birlikte olma hakkı vardır. Bu destek, fiziksel güvenliğin yanı sıra psikolojik dayanıklılığın da temelini oluşturur.”
(FIGO, 2021. Childbirth: A Bill of Rights)
FIGO’nun tanımlarında doulalar, tıbbi uygulamalar yapan kişiler olarak değil, sağlık profesyonellerine eşlik eden, müdahale içermeyen bir destek sağlayıcısı olarak geçmektedir. Doula; tıbbi müdahale yapmaz, tanı koymaz, tedavi vermez. Ancak gebeye güven, bilgi ve konfor sağlayarak doğumun fizyolojik akışına katkı sunar.
Bu yönüyle doula hizmeti, FIGO tarafından doğrudan bir “sağlık hizmeti” olarak değil, doğumun etik, insani ve psikososyal boyutunu destekleyen bir uygulama olarak konumlandırılmaktadır.
- International Childbirth Education Association (ICEA) doulaları “eğitimli doğum destekçileri” olarak tanımlar ve görev alanlarının dışında herhangi bir tıbbi müdahale yapamayacaklarını vurgular.
|
Kriter |
Doula Hizmeti |
Sağlık Hizmeti |
|
Müdahale Hakkı |
Yok |
Var (muayene, tedavi, ilaç vb.) |
|
Tıbbi Eğitim Gerekliliği |
Yok |
Var |
|
Tanı/Tedavi Yetkisi |
Yok |
Var |
|
Hizmet Amacı |
Birebir kesintisiz psikososyal, fiziksel konfor, moral desteği |
Tanı, tedavi, tıbbi müdahale, |
Türk mevzuatında doulalık (doğum destekçiliği) hizmetinin doğrudan tanımlanması henüz yapılmamıştır. Aynı hizmetin bir başka çeşidi olan Hasta Bakım Hizmetleri hem tanımlanmış hem de sertrifika programları hazırlanmıştır. Hasta Bakım Hizmetleri hemşirelik görev tanımları içinde olsa da bu konuda gerekli kadroların olmaması bu tanımlamaları zorunlu kılmış, sağlık hizmeti olmamasına ragmen ek tanım ve sertifikasyonlarla hasta refakatçilerinin hastanelerde rahatça hastalara destek olmaları sağlanmıştır. Bu açıdan bakıldığında doula hizmetleri de aynı şekilde “alternatif destek hizmetleri” kapsamında değerlendirilmelidir. Doulanın sağlık çalışanı sıfatıyla çalışmadığı sürece ve tıbbi işlemler yapmadığı müddetçe, bu hizmetin “yetkisiz sağlık hizmeti sunumu” kapsamında değerlendirilmesi hukuka aykırıdır.
Ancak 13.12.2024 günü 32751 Sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yayım tarihinde yürürlüğe giren “GEBE OKULLARI İLE DOĞUMA YÖNELİK HİZMETLERİN USUL VE ESASLARI HAKKINDA YÖNETMELİK" içindeki bir madde gebelere sunulan bu refakat hizmetini yasal olarak bir çıkmaza sokmuştur. Yönetmeliğin temel esaslar bölümünde 5. maddenin 4.fıkrasında bu kısıtlama net olarak görülmüştür.
“(4)Gebelere yalnızca sağlık meslek mensupları tarafından meslek tanımları çerçevesinde eğitim ve danışmanlık hizmeti verilebilir. İlgili sağlık meslek mensupları dışında herhangi bir meslek mensubu veya gerçek veya tüzel kişi tarafından gebelere danışmanlık, rehberlik, refakat veya koçluk (doula) gibi isimler altında hizmet verilemez.”
Bu madde ile tüm Türkiye çapında gerçek ve tüzel kişilerin gebelere herhangi bir hizmet vermesi engellenmiştir. Refakat adının geçmesi tüm aile fertleri de dahil olmak üzere gebenin tercih ettiği, yakın hissettiği tüm destek kişilerini kapsar. İlginç olarak bu madde bir yere bağlı olmadan çalışan tüm ebe ve diğer sağlık mensuplarını da kapsamaktadır. Çünkü Sağlık Bakanlığı mevzuatlarında bir yere bağlı olmayan kişilerin sağlık hizmeti vermesi de yasaktır. Yani bu madde ebelerin de serbest olarak gebelere hizmet verme ve destek olma alanlarını da engellemektedir. Yönetmeliğin bu maddesinin iptali için gerek dernekler gerekse bireysel olarak kadınlar tarafından gerekli itirazlar yasal zeminde yapılmıştır.
Doulalık bir sağlık hizmeti değil, doğuma bütüncül yaklaşan psikososyal destek hizmetidir. Sağlık otoriteleri, doulaların sunduğu hizmetin kapsamını ve sınırlarını doğru analiz etmeli, tıbbi olmayan destek hizmetlerinin kadınların doğum deneyimlerini olumlu yönde etkilediğini göz önünde bulundurmalıdır. Yasal düzenlemelerin doulaların tanımını ve çalışma alanlarını açık biçimde belirtmesi, hem sağlık sisteminin hem de gebe bireylerin yararınadır.
Türkiye’de doğum hizmetleri her geçen gün çok daha iyiye hgitmekte, Anne Dostu Hastane sayıları artmakta, ebelik hizmetleri geliştirilmektedir. Bu gelişime parallel olarak birebir destek hizmetleri konusunda düzenlemelerin bir an önce yapılması, doğum destekleyicileri için tamamlayıcı hizmetler kapsamında yönetmeliklerin devreye girmesi, doulalık tanımlarının doğru yapılması ile sınırlarının belirlenmesi ve sertifikasyon programlarının oluşturulması acilen yapılmalıdır. Birebir kesintisiz destek alan gebe sayısı arttıkça tüm kanıta dayalı araştırmalarda gösterilen doğumda müdahale ve sezaryen oranları azalacak ve doğumdan memnuniyet artacaktır.
